Гісторыя

Тэрыторыя, на якой размясціўся сучасны Ваўкавыскі раён, у старажытнасці была заселеная плямёнамі дрыгавічоў і яцвягаў і ўваходзіла ў склад старажытнарускай дзяржавы.

У IХ - ХI стагоддзях кіеўскія князі заснавалі на берагах і прытоках Нёмана шэраг апорных пунктаў, у ліку якіх быў і Ваўкавыск - сеняшні адміністрацыйны цэнтр раёна.

Упершыню горад згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1252 годам, які працяглы перыяд і лічыўся датай яго заснавання. Аднак пазней гісторыкі выявілі іншыя звесткі (рукапісны патэрык «Тураўскім біскупам заветъ благаслаўлёнага Уладзіміра»), якія пацвярджаюць больш раннюю дату яго заснавання - 1005 год. Па рашэнні сесіі гарадскога Савета ў 1994 годзе гэта дата афіцыйна замацавана як год заснавання Ваўкавыска. У верасні 2005 года горад ўрачыста адзначыў сваё тысячагоддзе.

У другой палове X стагоддзя Ваўкавыск размяшчаўся на ўзвышшах Замчышча і Муравельник і ўяўляў ваенную крэпасць.

Пра гісторыю паходжання назвы горада існуе шмат легенд. Па адной з их яно пайшло ад імёнаў разбойнікаў - Валака і Висека, якія дзейнічалі тут яшчэ ў 8 стагоддзі. У 738 годзе хтосьці Ваціслаў Завейка забіў разбойнікаў і на месцы іх пахавання пабудаваў 10 хацін, якія і далі назву горада.

Па іншай - ад назвы ракі Ваўкавыя, якая працякае праз горад і ўпадае ў Рось, левы прыток Нёмана. А раку назвалі так таму, што працякала яна праз непралазныя лясныя гушчары, дзе было шмат ваўкоў. Ёсць і іншыя версіі.

Развіццю горада спрыяла зручнае геаграфічнае становішча: ён ляжаў на шляху, які яднаў басейны Дняпра, Заходняга Буга і Нёмана. Ваўкавыя давала выхад у Рось, Рось - у НЁМАН, а Нёман - Балтыйскае мора.

З пачатку 13 стагоддзя Ваўкавыск уваходзіў у склад Полацкага княства, з другой паловы гэтага ж стагоддзя Галіцка-Валынскага, а ў канцы трапіў пад уладу Вялікага княства Літоўскага.

У сваёй гісторыі Ваўкавыск і яго наваколлі неаднаразова цярпелі няшчасці і разбурэння.

У 1038 годзе яго разбуралі яцвягі, у 1224 амаль знішчылі татары, у 1409 і 1410 - крыжакі.

Але горад зноў і зноў паўставаў з руін, адбудоўваўся і ўмацоўваўся. У 16-17 стагоддзях у ім пражывала да 5 тысяч жыхароў. 

У 1503 годзе Ваўкавыск атрымаў Магдэбургскае права, а з 1507 года стаў цэнтрам павета Навагрудскага ваяводства. Гэта быў горад дробных гандляроў і рамеснікаў, якія выраблялі зброю і абутак, адзенне і посуд, віно і піва, займаліся апрацоўкай меха. Некаторы час Ваўкавыск з'яўляўся месцам з'ездаў паслоў і сенатараў Вялікага княства Літоўскага.

Унікальным археалагічным помнікам, адзіным ва Усходняй Еўропе, з'яўляюцца шахты здабычы крэменю і размешчаныя побач стаянкі і майстэрні па яго апрацоўцы эпохі каменнага і бронзавага вякоў каля г.п. Краснасельскі і суседніх з ім вёсак. Захавалася Больш за 80 амаль непашкоджаных выпрацовак. На гэтай тэрыторыі знаходзяцца таксама могільнік 3-га тысячагоддзя да н.э., селішчы жалезнага веку і сярэднявечча. Ад 1969 г. Краснасельскі археалагічны комплекс абвешчаны дзяржаўным запаведнікам.

У перыяд войнаў 17-19 стагоддзяў асабліва руска-шведскіх 1656-1658 г.г. і 1700-1721 гг. неаднаразова выгарае дашчэнту, што паспрыяла яго заняпаду. Ад гэтых разбурэнняў ён падымаўся з цяжкасцю. У 1762 годзе тут было ўсяго 112 дамоў, а ў 1792 - 362 дома і 2127 жыхароў.

Паводле 3 падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе Ваўкавыск увайшоў у склад Расійскай імперыі. У пачатку 19 стагоддзя з чэрвеня па 15 лістапада быў акупаваны і разбураны войскамі Напалеона.

Пасля вызвалення ў горадзе заставалася ўсяго 48 дамоў і 702 жыхара.

Аднак ужо ў 1849 годзе тут налічвалася 2267 жыхароў і 461 дом, 4 прамысловых прадпрыемствы, прыходское вучылішча і лякарня.

У 1902 годзе на 22 фабрыках працавала 200 чалавек. Ваўкавыск стаў буйным чыгуначным цэнтрам. Яго жыхары актыўна ўдзельнічалі ў рэвалюцыі 1905-1907 г.г.

Увосень 1915 гада горад акупавалі войскі кайзераўскай Германіі, увосень 1919 гада - Польскай дзяржавы. Ён быў вызвалены ад акупантаў войскамі Чырвонай Арміі 24 ліпеня 1920 года, а 27 верасня 1920 году зноў акупаваны Польшчай.

Па Рыжскму дагавору 1921 года цяперашні Ваўкавыскі раён апынуўся ў складзе Рэчы Паспалітай і там знаходзіўся да 18 верасня 1939 года.

З канца 1939 года Ваўкавыск - у складзе БССР і з 15 студзеня 1940 года з'яўляецца цэнтрам Ваўкавыскага раёна.

Новая гераічная старонка Ваўкавыщыны пачалася з барацьбой супраць нямецка-фашысцкіх акупантаў у гады Вялікай Айчыннай вайны. Ваўкавыск быў акупаваны 27 чэрвеня 1941 г. і вызвалены 14 ліпеня 1944 года разбураны дашчэнту.

З першых дзён вайны на тэрыторыі раёна пачалі дзейнічаць падпольныя антыфашысцкія групы, арганізацыі і партызанскія атрады.

Усей рэспубліцы вядома дзейнасць Ваўкавыскага антыфашысцкага камітэта, Нізянскай камсамольскай і Карпоўскай піянерскай падпольных арганізацый, партызанскай брыгады імя Чапаева, атрада імя Калініна, дэсантнай групы «Стойкія» і іншых.

Гітлераўскія захопнікі нанеслі раёну велізарныя чалавечыя і матэрыяльныя страты. Яны спалілі і разбурылі 1650 жылых дамоў і іншых пабудоў 1715, 19 школ, 4 - чытальні хаты, знішчылі ўсе медыцынскія ўстановы, у тым ліку бальніцу, паліклініку, тубдыспансер. У красавіку-чэрвені 1942 арыштаваны і расстраляны нізянскія камсамольцы-падпольшчыкі. У 1942 году ва ўрочышча Порохоўня расстраляны 4146 яўрэяў, жыхароў Ваўкавыска. 7 ліпеня 1943 года поўнасцю спалена вёска Шавулічы з яе 366 жыхарамі.

Па абагульненых звестак за гады акупацыі ў Ваўкавыскім раёне расстраляна 9664 чалавекі, павешана 4. У гэты ж час на франтах Вялікай Айчыннай вайны загінуў 1101 жыхар раёна. У іх памяць гарыць Вечны агонь у скверы Памяці, узведзены помнікі і абеліскі. 

Гады мірнай працы жыхароў Ваўкавыска і Ваўкавыскага раёна прывялі да адраджэння раёна з руін і яго інтэнсіўнага сацыяльна-эканамічнагва развіцця.